- Nhều chướng ngại, lắm chông gai cho đén phút chót
Ts. Nguyễn Đình Thắng
Ngày 28 tháng 1, 2025
Bộ Ngoại Giao và các tổ chức được họ tài trợ để “tái hội nhập” thuyền nhân hồi hương quyết tâm bằng mọi giá đánh bại điều luật tu chính của DB Christopher Smith ở Hạ Viện và rồi ở Thượng Viện. DB Smith nhắc lại sự việc này tại buổi điều trần ở Quốc Hội gần đây, ngày 9 tháng 7, 2024, mà Ông chủ toạ:
“Tôi đã đưa vào Hạ Viện điều khoản tu chính, và nó được thông qua, để bảo đảm rằng chúng ta [Hoa Kỳ] thực hiện thanh lọc, rằng chúng ta không uỷ thác cho ai khác làm. Và 20.000 người đã đến định cư [ở Hoa Kỳ].
Tôi đã triệu tập bốn phiên điều trần về vấn đề đó và Hành Pháp kiên quyết rằng không, những người đó không phải là những người tị nạn. [Hành Pháp nói] họ có người giám sát hồi hương đón chờ khi [thuyền nhân] về đến Việt Nam -- không có trại cải tạo nào cho họ, thay vào đó họ sẽ được giám sát.
Vì vậy, tôi đã có buổi điều trần với người giám sát, một trong số họ -- chỉ có bảy người giám sát lúc ấy [ở Việt Nam], và tôi đã nói, ‘Ai sẽ đi cùng bạn khi bạn đến một ngôi làng, một thị trấn nào đó hay bất cứ nơi nào?’
Và anh ta nói: ‘Công an chìm’.”
Xem: https://democrats-foreignaffairs.house.gov/2024/7/examining-the-2024-annual-trafficking-in-persons-report-progress-over-politics
Hình 1 – DB Christopher Smith tại buổi điều trần ngày 9 tháng 7, 2024
Bộ Ngoại Giao dùng Ông Lê Xuân Khoa, Giám Đốc và Chủ Tịch tổ chức SEARAC – một trong các tổ chức được tài trợ, làm ngôn sứ hàng đầu để chống lại điều luật của DB Smith. Họ đã thất bại hoàn toàn. Hạ Viện thông qua điều luật tu chính của DB Smith ngày 24 tháng 5 và Thượng Viện biểu quyết thông qua ngày 14 tháng 12, 1995.
Nhưng Bộ Ngoại Giao và nhóm theo đuôi vẫn chưa bỏ cuộc.
Đẩy cây cho CUTN/LHQ
Trước khi Thượng Viện biểu quyết, tháng 9 năm đó Bộ Ngoại Giao đã ngỏ ý hợp tác với DB Smith cho một kế hoạch mệnh danh là Lộ Trình II mà tôi cùng với 2 người nữa thuộc tổ chức LAVAS soạn thảo: Ls Daniel Wolf và Ông Shep Lowman – LAVAS được BPSOS thành lập năm 1990 để can thiệp tư cách tị nạn cho thuyền nhân. Lộ Trình II, sẽ được trình bày trong một bài sau, là đề xuất về phương cách thực hiện điều luật chống CPA mà DB Smith là tác giả.
Đáng tiếc, sự hợp tác của Bộ Ngoại Giao chỉ là bề mặt; sau lưng, họ tiếp tục vận động Tổng Thống Clinton phủ quyết điều luật này, đồng thời dựng lên nhiều chướng ngại mới. Một chướng ngại mà Bộ Ngoại Giao nêu ra là CUTN/LHQ không đồng ý với Lộ Trình II, mà CUTN/LHQ không đồng ý thì các quốc gia tạm dung cũng không hợp tác. Nói cách khác, Bộ Ngoại Giao đá trái banh sang sân của CUTN/LHQ và đổ thừa cho CUTN/LHQ.
Vô hiệu hoá vai trò bình phong của CUTN/LHQ
Đối lại, LAVAS đẩy mạnh vụ kiện Bộ Ngoại Giao tại toà Liên Bang Hoa Kỳ vì kỳ thị, không cứu xét các đơn bảo lãnh đoàn tụ gia đình của công dân Hoa Kỳ với thân nhân của họ ở trại cấm Hồng Kông dù đơn bảo lãnh đã có hiệu lực. Việc cứu xét đơn bảo lãnh đoàn tụ gia đình không liên quan gì đến CUTN/LHQ và theo luật của Hồng Kông, chính quyền Hồng Kông không ngăn cản nếu Hoa Kỳ giải quyết đơn đoàn tụ gia đình. Chính phủ Malaysia cũng đã ngỏ ý sẽ không ngăn cản. Ngày 29 tháng 6, 1995, Tòa Liên Bang ở thủ đô Hoa Kỳ phán quyết Bộ Ngoại Giao phải tiến hành giải quyết visa đoàn tụ gia đình cho các thuyền nhân ở Hồng Kông dù bị từ chối tư cách tị nạn theo CPA: https://dvov.org/wp-content/uploads/2025/01/LAVAS-vs-State-Jun-29-1995.pdf
Tuân theo lệnh toà, Bộ Ngoại Giao không cách nào khác hơn là mở hồ sơ tái định cư cho những trường hợp có đơn bảo lãnh đoàn tụ gia đình đã đáo hạn để giải quyết. Qua các hồ sơ này, chúng tôi chứng minh là Bộ Ngoại Giao chỉ dung CUTN/LHQ làm bình phong cho chính sách quyết tâm bảo vệ CPA.
Đồng thời, BPSOS phanh phui thêm nữa sự tắc trách của CUTN/LHQ trong thanh lọc và trong bảo vệ thuyền nhân còn ở các trại hoặc đã hồi hương. Tôi tiếp tục nhận được đơn tố cáo tình trạng bất công và tham nhũng trong thanh lọc, đến từ thuyền nhân ở các trại, thân nhân của họ ở hải ngoại và một số người ngoại quốc biết chuyện. Dưới đây là một số ví dụ tiêu biểu:
- Tường trình của Ông Trần Phương Ngôn và Sư Cô Thích Nữ Diệu Thảo từ PFAC, Phi Luật Tân, ngày 29 tháng 7, 1995: https://dvov.org/wp-content/uploads/2025/01/Letter-from-Tran-Phuong-Ngon-Jul-29-1995.pdf
- Thư của Ông Nguyễn Duy Trinh từ trại Sikiew, Thái Lan, ngày 11 tháng 11, 1995: https://dvov.org/wp-content/uploads/2025/01/Nguyen-Duy-Trinhs-letter-Nov-11-1995.pdf
- Tường trình của Ông Patrick Reilly, công dân Hoa Kỳ đã mục kích vụ tống tiền ở Indonesia, ngày 28 tháng 11, 1995: https://dvov.org/wp-content/uploads/2025/01/Statement-of-Patrick-Rilley.pdf
- Lời chứng của Ông Đồng Sỹ Hội, cựu thuyền nhân ở trại PFAC, Phi Luật Tân, ngày 1 tháng 4, 1996: https://dvov.org/wp-content/uploads/2025/01/Letter-of-Dong-Si-Hoi-Nov-6-1995.pdf
- Thư chung của thuyền nhân trại Sikiew, Thái Lan, ngày 1 tháng 4, 1996: https://dvov.org/wp-Lơcontent/uploads/2025/01/Collective-letter-from-Sikiew-Camp-Apr-1-1996.pdf
- Bản cáo trạng cho CUTN/LHQ của Ông Phan Tuấn Sơn: https://dvov.org/wp-content/uploads/2025/01/Letter-from-Phan-Tuan-Son.pdf
Hình 2 – Một số tài liệu BPSOS ấn hành về sự tắc trách của CUTN/LHQ
Dựa vào các thông tin đó, BPSOS tiếp tục phát hành các tài liệu tố cáo tình trạng thanh lọc bất công, tham nhũng và sự thông đồng che đậy của CUTN/LHQ. BPSOS đã bắt đầu phanh phui sự tắc trách của CUTN/LHQ từ tháng 8 năm 1994 và tiếp tục cho đến tháng 2 năm 1996. Dưới đây là một số tài liệu tiêu biểu:
- Tham nhũng trong thanh lọc ở Indonesia, ngày 20 tháng 8, 1994: https://dvov.org/wp-content/uploads/2024/12/BPSOS-report-corruption-in-screening-in-Indonesia.pdf
- Tài liệu về các vụ tự sát và các cái chết do sự tắc trách của CUTN/LHQ, tháng 8, 1994: https://dvov.org/wp-content/uploads/2025/01/A-Cry-to-Humanity.pdf
- Đề nghị giải pháp với chính phủ Indonesia, ngày 22 tháng 12, 1994: https://dvov.org/wp-content/uploads/2024/12/BPSOS-proposal-to-Indonesia-Dec-22-1994.pdf
- Ngày 6 tháng 7, 1995: https://dvov.org/wp-content/uploads/2024/12/BPSOS-report-Corruption-in-screening-in-the-Philippines-Jul-6-1995.pdf
- Tham nhũng trong thanh lọc ở Malaysia, tháng 9, 1995: https://dvov.org/wp-content/uploads/2024/12/BPSOS-report-corruption-in-screening-in-Malaysia-Sep-1995.pdf
- Cưỡng bức hồi hương ở Phi Luật Tân, tháng 2, 1996: https://dvov.org/wp-content/uploads/2024/12/BPSOS-report-UNHCRs-role-in-forced-repatriation-in-Philippines-Feb-1996.pdf
Tôi bắn tiếng với CUTN/LHQ rằng nếu họ tiếp tục đóng vai bình phong cho Bộ Ngoại Giao nhằm cản trở chương trình tái phỏng vấn mọi thuyền nhân bởi Hoa Kỳ, BPSOS sẽ tiếp tục phanh phui thêm nữa sự tắc trách ấy. Lúc ấy, CUTN/LHQ ở Geneva đã cấm mọi giới chức và viên chức của họ không được tiếp xúc với BPSOS, xem như họ đã “tuyên chiến” toàn diện với chúng tôi. Nhận được các tài liệu của BPSOS, DB Smith, người nắm ngân sách viện trợ cho CUTN/LHQ, ngày càng bày tỏ sự thất vọng và tuyên bố thẳng thừng rằng quyết định tài trợ sẽ tuỳ thuộc thái độ của cơ quan LHQ này.
Qua tháng 3, 1996, CUTN/LHQ chính thức lên tiếng không chống đối và không dính líu gì về thoả thuận giữa Hoa Kỳ và Việt Nam trong đề xuất tái phỏng vấn thuyền nhân sau khi hồi hương. Bộ Ngoại Giao không còn đổ thừa cho CUTN/LHQ được nữa.
Vẫn chưa xong
Bộ Ngoại Giao tiếp tục vận động Toà Bạch Ốc phủ quyết điều luật chống CPA của DB Smith khi Luật Tái Chuẩn Chi Ngân Sách Quan Hệ Đối Ngoại, sau khi cả Hạ Viện lẫn Thượng Viện thông qua, được chuyển đến cho Tổng Thống ký ban hành. Ngày 12 tháng 4, 1996, Tổng Thống Clinton phủ quyết toàn bộ luật này, trong đó có điều luật tu chính của DB Smith. Đại Sứ Rees, vị cố vấn trưởng sát cánh với DB Smith để thúc đẩy cho điều luật chống CPA, thuật lại:
“Tổng thống Clinton đã phủ quyết Đạo luật Tái Chuẩn Chi Quan Hệ Đối Ngoại, chủ yếu vì những lý do không liên quan gì đến người tị nạn Đông Dương. Nhưng Hành Pháp đã nhận được thông điệp. Vài tuần sau, họ đã phản hồi lại chúng tôi với một đề xuất thỏa hiệp. Đề xuất này được gọi là "ROVR" -- Cơ hội tái định cư cho người Việt Nam hồi hương -- và nó trông rất giống với ý tưởng Lộ Trình II nguyên thuỷ của chúng tôi, với một điểm khác biệt quan trọng: để được một viên chức tị nạn Hoa Kỳ phỏng vấn, người xin tị nạn sẽ phải trở về Việt Nam. Bộ Ngoại giao đã đàm phán với chính phủ Việt Nam, chính phủ này đã hứa sẽ cho chúng tôi tiếp cận nhanh chóng với những người hồi hương và cho phép những người nộp đơn ROVR thành công rời đi để tái định cư tại Hoa Kỳ.” Xem: https://dvov.org/wp-content/uploads/2025/01/Exhibit-21-Rees-remarks-on-CPA-ROVR.pdf
Thông điệp mà Bộ Ngoại Giao nhận được đến từ Ông Eric Schwartz, Cố Vấn Đặc Biệt về Nhân Quyền cho Tổng Thống Clinton. Từ đầu năm 1996, Ông đã báo cho tôi biết là Tổng Thống sẽ phủ quyết cả đạo luật nhưng Toà Bạch Ốc yêu cầu Bộ Ngoại Giao hợp tác với DB Smith và chúng tôi để thực hiện điều luật chống CPA của DB Smith.
Tôi biết Ông Schwartz khi ông còn là nhân viên tân tuyển của DB Stephen Solarz (Dân Chủ - New York), người ủng hộ cuộc vận động bảo vệ thuyền nhân của chúng tôi từ đầu. Đó là năm 1989 khi tôi cũng vừa bắt đầu dấn thân vào con đường đấu tranh cho đồng bào thuyền nhân. Ông Schwartz hơn tôi một tuổi; chúng tôi khá quen nhau..
Kể từ tháng 3 năm 1996, Ông Schwartz thường gọi cho tôi, Ls. Dan Wolf và Ông Grover Joseph Rees, cố vấn trưởng của DB Smith, để hội ý về phương cách triển khai điều luật chống CPA của DB Smith, mà căn bản là viên chức tị nạn của Sở Di Trú sẽ phỏng vấn lại mọi thuyền nhân hồi hương theo tiêu chuẩn tị nạn của Hoa Kỳ.
Tháng 3 năm 1996 là lúc Bộ Ngoại Giao cho biết nhà nước Việt Nam đồng ý trên nguyên tắc cho Hoa Kỳ tiếp cận các thuyền nhân hồi hương để tái phỏng vấn tị nạn. Ngày 22 tháng 4, dưới sự đôn đốc và theo dõi của văn phòng Tổng Thống, Bộ Ngoại Giao chính thức chấp thuận đề xuất của chúng tôi. Ông Rees tường thuật:
“Hành Pháp yêu cầu buổi họp với nhân viên Hạ Viện và các Uỷ Ban Thượng Viện để trình bày đề xuất mà họ gọi là chương trình ROVR (“Resettlement Opportunities for Vietnamese Returnees”). Cuộc họp khá bất thường vì phía Quốc Hội là các nhân viên còn phía Hành Pháp là các giới chức cấp cao: Việc trình bày do Bà Trợ Lý Ngoại Trưởng về tị nạn Phyllis Oakley thực hiện. Tính cho đến thời điểm buổi họp, chưa hề có tuyên bố công khai nào về chương trình này. Các chi tiết về chương trình này hoặc tên của nó (ROVR) cũng không được công bố. Tại buổi họp, Bà Trợ Lý Ngoại Trưởng Oakley nói đùa rằng ‘chúng tôi muốn gọi nó là Grover, nhưng chúng tôi không thể nghĩ ra từ nào bắt đầu bằng chữ G, nên đành gọi là ROVR’... Bà Trợ Lý Ngoại Trưởng Oakley và các đồng nghiệp nói rõ rằng họ sẽ chỉ tiến hành chương trình này nếu có sự đồng ý của các vị dân biểu ủng hộ điều luật của DB Smith rằng chương trình này thay thế cho ngôn ngữ của điều luật chống hồi hương và đồng ý không tiếp tục thúc đẩy ngôn ngữ này [khi Quốc Hội lật ngược phủ quyết của Tổng Thống].” Email của Ông Grover Joseph Rees trả lời Ông Lê Xuan Khoa, ngày 29 tháng 1, 2022
Một toán công tác không chính thức được hình thành bao gồm phụ tá của bà Phyllis Oakley, đại diện Sở Di Trú, Ông Rees cùng với nhân viên lập pháp của một số vị dân biểu ủng hộ thuyền nhân, và chúng tôi. Điểm quan trọng là Sở Di Trú vào cuộc, mà người đại diện là cựu nhân viên đáng tin cậy của Ông Rees khi Ông còn là cố vấn trưởng pháp lý của Sở Di Trú.
Chúng tôi ráo riết điều đình về các tiêu chuẩn tị nạn áp dụng đồng đều cho thuyền nhân hồi hương trong chương trình ROVR dựa vào luật Hoa Kỳ. Nó khác hẳn cái mà Ông Lê Xuân Khoa mệnh danh là “Khu Vực Xám” – theo đó, một nhân viên Bộ Ngoại Giao thiếu kinh nghiệm tuyển lọc từ số 535 hồ sơ do tổ chức InterAction đệ đạt, theo những tiêu chuẩn không rõ trắng không rõ đen nên gọi là xám.
Chúng tôi phải làm việc ráo riết vì Bộ Ngoại Giao còn phải thương thảo với chính quyền Việt Nam các chi tiết đòi hỏi sự hợp tác của họ. Trong khi đó, các quốc gia tạm dung dứt khoát đóng cửa trại không trễ hơn cuối tháng 6.
Thỉnh thoảng Ông Schwartz từ Toà Bạch Ốc cũng tham gia cuộc điều đình để hỗ trợ chúng tôi khi gặp trở ngại với Bộ Ngoại Giao. Ông Eric Schwartz đóng vai trò quan trọng trong giai đoạn cuối để hình thành chương trình ROVR.
Dưới thời Tổng Thống Obama, Ông Schwartz trở thành trợ lý ngoại trưởng về tị nạn, là chức vụ của bà Oakley. Sau đó Ông làm Chủ Tịch tổ chức Refugees International mà Ông Lionel Rosenblatt sáng lập. Sau này tôi còn nhiều dịp hợp tác với Ông Schwartz về bảo vệ và tái định cư người tị nạn ở Thái Lan.
Hình 3 – Ông William Fleming, nguồn: https://www.c-span.org/program/interview/asian-refugee-assistance/19143
ROVR chính thức ra đời
Khi cuộc điều đình hoàn tất, chương trình ROVR được chính thức công bố sát ngày đóng cửa trại. Thuyền nhân ở các trại biết tin khá muộn hoặc không được thông tin gì về chương trình này. Theo yêu cầu của tôi, Ông William Fleming, Phó Giám Đốc Chương Trình Hỗ Trợ Tị Nạn dưới quyền của Bà Oakley, cố gắng đưa thông tin cho thuyền nhân đang bị biệt giam ở khu A, trại Sikiew, Thái Lan, nhưng không được vào trong mà chỉ đứng ngoài cổng để nói chuyện với một số đại diện của thuyền nhân. Ông Fleming than với tôi rằng không chắc thông tin có đến được với thuyền nhân không và số thông tin đến được liệu có chính xác không.
Nếu Bộ Ngoại Giao hợp tác với điều luật tu chính của DB Smith từ đầu, chương trình ROVR được hình thành có thể sớm cả năm. Nhiều nghìn đồng bào, đặc biệt ở khu A biệt giam có lẽ đã có thông tin chính xác từ sớm và có đủ thời gian làm quyết định. Có lẽ họ đã không phải tuyệt thực, mổ bụng tự sát hàng loạt để rồi mất cơ hội tham gia chương trình ROVR vì hồi hương trễ, một cách cưỡng bức.
Ông Fleming, tôi quen gọi là “anh Bill”, là người rất thân tình với tôi mặc dù trong suốt thời gian Bộ Ngoại Giao chống lại điều luật tu chính của DB Smith, xem như chúng tôi ở hai bên “chiến tuyến” đối đầu nhau. Trong thời gian này, Ông Fleming là người đóng vai trò trung gian. Có vợ Việt, Ông là người hết lòng thương người Việt và đã giúp đỡ nhiều hồ sơ cựu tù cải tạo, cựu nhân viên Hoa Kỳ và con lai. Tôi có nhiều kỷ niệm với “anh Bill” và sẽ viết về Ông trong bài sau.
Một người nữa, trong giai đoạn cuối của CPA, thuộc về bên kia “chiến tuyến” là Ông Jean-Noel Wetterwald. Khi Ls. Simon Jeans và rồi BPSOS phanh phui tham nhũng trong thanh lọc ở Indonesia thì Ông Wetterwald, lúc ấy đại diện CUTN/LHQ ở Indonesia, đã lên tiếng phản bác. Nhưng sau này, cũng chính Ông là người đã cứu hơn 130 giáo dân Cồn Dầu lánh nạn ở Thái Lan, bất chấp áp lực từ cấp trên ở Geneva. Khi Ông báo sắp về hưu, tôi cảm thấy bùi ngùi như phải chia tay với một thân. Tôi cũng sẽ viết về Ông trong một bài sau.
Bài sau: Việt Nam chuội lời cam kết hợp tác
Tài liệu tham khảo
Phát biểu của Ông Grover Joseph Rees tại Thư Viện Quốc Hội Hoa Kỳ, năm 2009: https://dvov.org/wp-content/uploads/2025/01/Exhibit-21-Rees-remarks-on-CPA-ROVR.pdf
Email trả lời của Ông Grover Joseph Rees cho Ông Lê Xuân Khoa, ngày 29 tháng 1, 2022: https://dvov.org/wp-content/uploads/2024/11/GJRs-response-to-LXKs-email-public.pdf
Lịch sử bỏ phiếu Luật Chuẩn Chi Ngân Sách Đối Ngoại, H.R. 1561: https://www.congress.gov/bill/104th-congress/house-bill/1561/all-actions
